پیش از آنکه به علم داده کاوی پردازیم باید بدانیم اساساً داده چیست؟ و فرق داده با اطلاعات چیست؟

 داده )  (data محتوای خام و تفسیر نشده است، داده در واقع کوچکترین و ساده‌ترین واحد محتواست. تمامی کاراکترها، آمار، ارقام و حقایقی که توسط سیستم‌ها و یا محققان جمع آوری شده و توضیح و تفسیر اضافه‌ای بر آن‌ها افزوده نشده باشد داده به حساب می‌آیند. در حالیکه نتیجه پردازش روی داده ها توسط پردازشگرها را اطلاعات(information) گویند.

 از زمانی که دانش داده کاوی یا تحلیل داده پا به میدان گذاشت ارزش داده در دنیای امروز متحول شد.(( داده کاوی علم استخراج الگوها اطلاعات و تحلیل مجموعه داده های خامی است که در یک سازمان و یا یک جامعه یا هر مجموعه دیگری جمع شده است.)) داده‌ کاوی (Data Mining) علم استخراج الگوها، اطلاعات و تحلیل از مجموعه داده‌های خامی است که در یک سازمان و یا یک جامعه یا هر مجموعه دیگری تولید شده است.

به طور کلی برای داده‌کاوی می‌توان چهار  گام در نظر گرفت گام اول  تعیین اهداف است. گام دوم جمع آوری و آماده سازی داده‌هاست. در گام سوم باید با استخراج الگوهای موجود در این داده ها، به ارائه مدلی برای حل مساله پرداخت. نهایتا در گام چهارم می‌توان با جمع بندی و ارزیابی نتایج حاصله، اقدامات مناسبی طراحی و اجرایی کرد.

به بیان دیگر داده کاوی، استخراج اطلاعات مفهومی، ناشناخته و به صورت بالقوه مفید از پایگاه داده میباشد.

هوش مصنوعی در زمینه علوم قرآنی و درک مفاهیم قرآن پیشرفتهای وافری داشته ،امروزه با ورود هوش مصنوعی به فضای قرآنی محاسبات و مسائل ریاضی در قرآن شکل متفاوتی پیدا کردند به نظر می رسد ما در آینده با هوش مصنوعی مواجه خواهیم شد که دقیق تر از انسان ها قرآن را تحلیل، معنا وتفسیر خواهد کرد .پروژه های بسیاری در زمینه هوش مصنوعی در حوزه علوم قرآن و حدیث وجود دارند که به طور جدی در حال پیگیری یادگیری آسان مفاهیم قرآن برای هر رده سنی هستند.

اخیرا محققان در صدد آن هستند که با استفاده از هوش مصنوعی مفاهیم بیشتر و دقیق تری را از قرآن استخراج و پردازش کنند. در حال حاضر تعدادی از جوامع مسلمان و غیر مسلمان به مطالعات قرآن کاوی رایانشی اعم از پردازش زبان، بازیابی اطلاعات ، مطالعات معناشناختی و داده کاوی روی آورده اند.

یکی از کارهای مهمی که قرآن انجام می دهد ارتباط دهی مفاهیم است. ما در ظاهر متوجه پیچیدگی‌های آنها نمی شویم، ارتباط سوره ها و آیات وکلمات و حتی حروف  قرآن به قدری پیچیده است که باید از هوش مصنوعی در راستای کشف ارتباط مفاهیم و اتصال آنها به یکدیگر کمک بگیریم. برای مطالعات قرآن کریم از متن کاوی،  داده کاوی ،یادگیری ماشین و ترجمه ماشینی که از راهکارهای پردازش زبان طبیعی هستند و میتوان از آنها برای کاوش متن قرآن ، استخراج مفاهیم ،درک بهتر ،کشف ساختار ها والگوهای پنهان، کشف نظم موجود در متن قرآن کریم و نهایتاً روابط میان الفاظ و مفاهیم استفاده نمود. با توجه به تعاریف بالامیتوان به زوایای مختلفی از کاربری این علم در قرآن دست یافت و زمینه های متنوع پژوهش را گشود.

 از ابتدای نزول قرآن کریم بر پیامبر اسلام (ص) و پس از آن، متن قرآن کریم از جنبه های مختلف مورد تحقیق، مطالعه و جستجو محققین اعم از مسلمانان و غیرمسلمانان بوده است.

 لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۱۱۱﴾

به راستى در سرگذشت آنان براى خردمندان عبرتى است‏ سخنى نيست كه به دروغ ساخته شده باشد بلكه تصديق آنچه [از كتابهايى] است كه پيش از آن بوده و روشنگر هر چيز است و براى مردمى كه ايمان مى ‏آورند رهنمود و رحمتى است (۱۱۱).[1]

وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الْأَلْوَاحِ مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْعِظَةً وَتَفْصِيلًا لِكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُوا بِأَحْسَنِهَا سَأُرِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ ﴿۱۴۵﴾

و در الواح [تورات] براى او در هر موردى پندى و براى هر چيزى تفصيلى نگاشتيم پس [فرموديم] آن را به جد و جهد بگير و قوم خود را وادار كن كه بهترين آن را فرا گيرند به زودى سراى نافرمانان را به شما مى ‏نمايانم(۱۴۵). [2]

 قرآن کریم  هدایت و رحمت برای ایمان آورندگان است. مسلمانان، متن قرآن کریم را اصیل ترین منبع تحریف نشده و مطالب قرآن کریم را راهنمای بدون خطا و اشتباهی برای پرهیزکاران می دانند.

تحقیقات و مطالعات زیادی به منظور کشف و بررسی دانش قرآن کریم توسط محققین قرآن پژوه صورت گرفته وتفاسیر مختلفی بر آن نگارش شده است. تحقیقات علوم قرآنی شامل حوزه وسیعی از پژوهشهای لفظی، تاریخی،روایی، معنایی است.  در عصر حاضر هم با پیشرفت تکنولوژی ها و مخصوصا هوش مصنوعی مطالعات عمیق قرآنی توسط کامپیوترها با عناوین قرآن کاوی رایانشی که همان کاوش و تحقیق قرآن از طریق دستگاههای دارای هوش مصنوعی و پردازشگرها صورت می پذیرد.مبنای اصلی تحقیقات قرآن کاوی رایانشی، جامعیت، فراگیری، هدایت، رحمت و بشارت قرآن کریم است. [3]

.یوسف/111   [1]
[2] .الاعراف/145
[3]. برهانی، هوش مصنوعی ابزار پژوهشهای رایانشی قرآنی ،ص4و3.

بشر مي تواند پديده هاي تاريخي را بفهمد و از آنها درس بگيرد. در سورة يوسف آمده است:

وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَعْقِلُونَ ﴿۱۰۹﴾

و پيش از تو [نيز] جز مردانى از اهل شهرها را كه به آنان وحى میکرديم نفرستاديم آيا در زمين نگرديده‏ اند تا فرجام كسانى را كه پيش از آنان بوده‏ اند بنگرند و قطعا سراى آخرت براى كسانى كه پرهيزگارى كرده‏ اند بهتر است آيا نمى‏ انديشيد )۱۰۹( [1]

 در این آیه مخاطبان را دعوت به سير بر روي زمين و عبرت گرفتن از عاقبت گذشتگان مي كند. و در ضمن آنهایی را که نمي انديشند مورد خطاب قرار داده است. دعوت به انديشيدن با مضامين و بخش هاي گوناگون آيه ارتباط دارد.

هيچ گونه دستگاه مكانيكي و دستكاري نمادها، قدرت راه يافتن به چنين تفكري را ندارد. هوش

مصنوعي نمي تواند ميان مكان و اطلاعات به دست آمده از آثار مختلف بر روي زمين به بعد زماني

بپردازد و نسبت به زمان گذشته اطلاعاتي عبرت انگيز را به دست بياورد.

 عقل بشر از نظر دين قابل مقایسه با هوش مصنوعی نيست وتوانايي هاي بسياری  دارد كه به طور مسلّم از هوش مصنوعي نبايد آنها را انتظار داشت. او مي تواند قوانين طبيعت وارتباط آنها را با خداوند بيابد.  تأمل در قوانين طبيعت و فهم آيات الهي همواره نوعي حيرت را به دنبال مي آورد و با سطح عالي تري از تفكر بشري مرتبط است. اين نوع امور را نمي توانيم در قالب نمادها براي هوش مصنوعي قابل فهم سازيم.

 در سورة حديد آمده است:

 اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ ﴿۱۷﴾

بدانيد كه خدا زمين را پس از مرگش زنده مى‏ گرداند به راستى آيات [خود] را براى شما روشن گردانيده‏ ايم باشد كه بينديشيد )۱۷(.[2]

 همچنين، در سورة حج آمده است:

وَتَرَى الْأَرْضَ هَامِدَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ وَأَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ ﴿۵﴾

و زمين را خشكيده مى ‏بينى و چون آب بر آن فرود آوريم به جنبش درمى ‏آيد و نمو مى ‏كند و از هر نوع [رستنيهاى] نيكو مى ‏روياند(5).[3]

در این آیات و آیات مشابه آنها در قرآن کریم درمی یابیم که بشر با عقل خود قادر به درک قوانین طبعیت می باشد و نمی توان با نوشتن برنامه ها و کدگذاریها و همچنین با ساخت ماشینهای قدرتمند این درک و فهم را به آنها منتقل کنیم.

 [1]. یوسف/109
[2] .حدید/17
[3] .حج/5

هوش مصنوعی تلفیقی از رشته های چون فلسفه، علوم انسانی، علوم کامپیوتر، علوم شناختی، عصب شناسی و روانشناسی است که می تواند راه را برای پژوهش های گسترده تر قرآن کریم بگشاید.

از نکات مهم در زمینه مفاهیم و مسائل مربوط به هوش مصنوعی رابطه هوش مصنوعی با علوم انسانی است . برای تولید محصولات تخصصی برای علوم انسانی، با دو گروه از متخصصان مواجه هستیم. اول متخصصان توسعه فنی و پردازش هوشمند و دوم، متخصصان یک دانش خاص در علوم انسانی، همچون: علم روانشناسی، جامعه شناسی ، حقوق، تاریخ ، قرآن، فقه وحدیث و……بطور کلی، پروژه هایی موفق هستند که در مراحل مختلف کار، ارتباط خیلی نزدیک و تنگاتنگی بین هر دو گروه ازمتخصصان وجود داشته باشد و این مهم، در مسائل هوشمند که با حل مسئله محتوا محور روبه رو هست به شدت خودش را نشان میدهد و چه بسیار پروژه هایی که به جهت فقدان این موضوع، به شکست انجامیده اند.

مباحث هوش مصنوعي در موارد زيادي با باورهاي ديني ارتباط مي يابد. در جهان بيني ديني بشر امتياز ويژه اي نسبت به ديگر موجودات به عالم دارد. اين امتياز تنها به قواي روحي و معنوي او مربوط نمي شود، بلكه با قواي فكري و عقلي او نيز ارتباط دارد. راه يافتن او به عالم غيب و پي بردن به نقش خداوند در سرنوشت اش تا حدي ريشه در قواي ادراكي وعقلي او دارد.

سرل [1]تفاوت مهم هوش مصنوعي با هوش طبيعي بشر را در فهم زبان خلاصه كرده است. توانايي فهم زبان به قواي ويژة عقلي اختصاص دارد . زبان پديدة بسيار مهمي است تا جايي كه برخي از فیلسوفان انسان را حیوانی که سخن می گوید معرفی می کنند.[2]

اما با مراجعه به آیات قرآن ویژگیهای بارزی برای انسان مطرح شده که وی را از دیگر موجودات ممتاز می شمرد.

[1] .جان راجلز سرل، فیلسوف معاصر آمریکا  ، 1932 ه م
[2] .قائمي نيا ،دين و هوش مصنوعي،ص 12